Środoniowa (Łańcucka-Środoniowa) z Łańcuckich Maria (1913—1995), paleobotanik, profesor Instytutu Botaniki Polskiej Akademii Nauk.
Ur. 9 VI w Krakowie, była córką Stanisława Łańcuckiego (zm. 1949), urzędnika bankowego, i Karoliny z Sadowskich (zm. 1940).
Od r. 1923 uczyła się w Państw. Gimnazjum Żeńskim im. Królowej Wandy w Krakowie i po zdaniu w czerwcu 1931 matury podjęła studia z botaniki na Wydz. Filozoficznym UJ. Równocześnie w l. 1932—3 uczęszczała na kursy wieczorowe w Szkole Malarstwa i Rysunku Alfreda Terleckiego, a w r. akad. 1935/6 na Studium Pedagogiczne z zakresu botaniki i zoologii. Od r. 1936 była wolontariuszką w Inst. Botanicznym UJ, kierowanym przez Władysława Szafera. Opublikowała wtedy pracę Przyczynek do rozmieszczenia szafranu spiskiego w Polsce („Ochrona Przyr.” T. 17: 1937, wyd. osobne, Kr. 1938). Dn. 21 I 1938 otrzymała dyplom magistra filozofii w zakresie botaniki na podstawie pracy Badania biometryczne nad zmiennością kwiatów pręcikowych buka w Polsce, napisanej pod kierunkiem Szafera. Jako stypendystka Funduszu Kultury Narodowej (6 V 1938 — 30 VI 1939) uporządkowała w Instytucie obszerny zbiór nasion, a po otrzymaniu stypendium Min. WRiOP pracowała od 1 V 1939 jako asystentka w krakowskim biurze Państw. Rady Ochrony Przyrody; zajmowała się tam biblioteką oraz inwentaryzacją zabytków przyrody. Sporządzała ilustracje do wydawnictw przyrodniczych, m.in. ryciny ptaków i roślin chronionych w Polsce do podręcznika Szafera i Bogdana Dyakowskiego „Botanika dla kl. II gimnazjalnej” (Lw. 1938). Podczas okupacji niemieckiej była od 15 III 1941 urzędniczką Biura Ochrony Przyrody przy Głównym Wydz. Lasów w Krakowie, a po zakończeniu okupacji została tamże 1 II 1945 bibliotekarką i rysowniczką w biurze Delegata Ministra Oświaty ds. Ochrony Przyrody.
Dn. 21 IV 1946 w Wieprzu koło Andrychowa poślubiła Andrzeja Środonia (zob.). Od r. 1949 była starszym asystentem kustoszem w Muz. Paleobotanicznym Katedry Systematyki i Geografii Roślin UJ i równocześnie w r. 1950 pracowała na czwartą część etatu w działającej przy Inst. Botanicznym UJ Pracowni Paleobotaniki Czwartorzędu Państw. Inst. Geologicznego z siedzibą w Warszawie. Dn. 8 VI 1951 doktoryzowała się z botaniki na podstawie napisanej pod kierunkiem Szafera rozprawy Dziewanna wełnista w Polsce (Verbascum lanatum Schrad.) („Acta Societatis Botanicorum Poloniae” Vol. 17: 1946 nr 2) i awansowała 1 XII 1953 na adiunkta kustosza. Przed r. 1952 opracowała materiały do stałej wystawy ochrony przyrody w Muz. Przyrodniczym PAU. Po utworzeniu przez Szafera w r. 1953 Zakładu (od r. 1956 Instytut) Botaniki PAN objęła tam 16 XI 1953 stanowisko adiunkta na pół etatu, a od 1 VIII 1961 na pełnym etacie (zrezygnowała wtedy z pracy na UJ). Objęła opieką zbiory paleobotaniczne tej instytucji i opracowała koncepcję ich części wystawowej, tworząc zestawy muzealne szczątków roślin flor kopalnych Polski i Europy. Zilustrowała wiele publikacji m.in. Szafera: „Tajemnice kwiatów” (Kr. 1946) oraz „Drzewa i krzewy. Ilustrowany klucz do oznaczania drzew i krzewów krajowych oraz obcych częściej hodowanych w Polsce” (Kr. 1949), a także Środonia: „Flory plejstoceńskie z Tarzymiechów nad Wieprzem” („Biul. Inst. Geol.” T. 69: 1954) i zredagowanego przez Szafera dzieła „Szata roślinna Polski” (W. 1959, wyd. 3, W. 1977). Do „Atlasu Polski” (W. 1954) opracowała mapy Zasięgi geograficzne drzew oraz ważniejszych krzewów i krzewinek w Polsce i Krainy geobotaniczne i zasięgi drzew leśnych. W l. 1959—62 wykonała też mapy do planowanego „Atlasu Paleograficznego Polski”: Roślinność halocenu, Roślinność glacjałów, Roślinność interglacjałów i Roślinność pliocenu (niepublikowane, obecnie w Zakł. Paleobotaniki Inst. Botaniki PAN). Zbadała w tym czasie szczątki mikroskopowe i makroskopowe roślin pochodzących z wierceń koło Rypina na Pojezierzu Dobrzyńskim (Mioceńska flora z Rypina na Pojezierzu Dobrzyńskim, „Prace Inst. Geol.” 1957 nr 15) i dokonała przeglądu dotychczasowych badań paleobotanicznych miocenu południowej Polski (Stan badań paleobotanicznych nad miocenem Polski południowej, „Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 33: 1963 nr 2). W l. sześćdziesiątych opracowała dla Muz. Żup Krakowskich w Wieliczce scenariusz wystawy dla działu paleobotanicznego i sporządziła 24 zestawy ze szczątkami roślin wydobytymi z mioceńskiego złoża solnego (potem w l. siedemdziesiątych przygotowała nowy scenariusz ekspozycji obejmującej drzewa i krzewy znalezione w mioceńskich osadach okolic Wieliczki). W r. 1965 wykonała dla Muz. Pienińskiego Parku Narodowego projekt ekspozycji Roślinność Pienin w trzeciorzędzie i u schyłku ostatniego zlodowacenia.
Dn. 4 III 1966 habilitowała się Ś. na Wydz. Biologii i Nauk o Ziemi UJ na podstawie rozprawy Flora tortońska „Zatoki Gdowskiej”, opublikowanej jako Tortonian flora from the „Gdów Bay” in the south of Poland („Acta Palaeobotanica” T. 7: 1966 nr 1); przeanalizowała w niej szczątki makroskopowe roślin wydobyte z piaszczystych i piaszczysto-ilastych osadów trzeciorzędowych położonej na południe od Krakowa tzw. Zatoki Gdowskiej. Od 28 IV 1967 była członkiem Rady Naukowej Inst. Botaniki (przez wiele lat sprawowała funkcję jej sekretarza); 1 VIII t.r. otrzymała stanowisko docenta. Kilkakrotnie wyjeżdżała w celach naukowych za granicę, m.in. do NRD (1967), ZSRR (1972) i Czechosłowacji (1974). Wyniki dalszych badań publikowała na łamach czasopisma „Acta Palaeobotanica” (od r. 1972 wchodziła w skład jego redakcji), m.in. w pracach: Hydrangea L. (Saxifragaceae) and Schefflera Forst. (Araliaceae) in the Tertiary of Poland (T. 16: 1975 nr 2), gdzie potwierdziła występowanie tych rodzajów w trzeciorzędowych zbiorowiskach roślin na terenie Polski, New herbs described from the Tertiary of Poland (T. 18: 1977 nr 1), w której opisała nowe gatunki w osadach mioceńskich Kotliny Sądeckiej, opierając się na analizie występującej tam flory owocowo-nasiennej, oraz Macroscopic plant remains from the freshwater Miocene of the Nowy Sącz Basin, West Carpathians, Poland (T. 20: 1979 [1980] nr 1), gdzie wyróżniła 111 taksonów roślin zarodnikowych, nagozalążkowych i okrytozalążkowych, w tym 14 nowo opisanych dla nauki i 39 dotychczas nienotowanych z trzeciorzędu Polski. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 wzięła udział w strajku absencyjnym ogłoszonym przez Komisję Zakładową NSZZ „Solidarność” PAN, za co została ukarana przez dyrekcję Instytutu karą pieniężną. Dn. 3 II 1983 otrzymała tytuł profesora nadzwycz. Inst. Botaniki PAN. Na emeryturę przeszła 1 I 1984, ale nadal pracowała naukowo, w l. 1988—90 na czwartą część etatu jako profesor-konsultant macierzystego Instytutu. Samodzielnie lub we współautorstwie ogłaszała dalsze prace, m.in. Stanowisko utworów plioceńskich w Kotlinie Kłodzkiej („Geologia Sudetica” T. 18: 1984 nr 2) oraz Wyniki dotychczasowych badań paleobotanicznych trzeciorzędowych węgli brunatnych złoża „Bełchatów” („Acta Palaeobotanica” T. 30: 1990 nr 1—2). Szczególne znaczenie miał jej artykuł Macroscopic plant remains from the Gozdnica and Gozdnica-Stanisław localities („Polish Botanical Studies” T. 3: 1992), w którym oznaczyła i datowała szczątki makroskopowe roślin flory mastixiowej znalezione w osadach Gozdnicy, wśród nich jedyne na świecie kopalne szczątki rodzaju Arceuthobium (Viscaceae) — pasożyta roślin szpilkowych, a na tej podstawie opisała dwa nowe dla nauki gatunki kopalne: Arceuthobium oxycedroides i Arceuthobium tertiaerum. W ogłoszonej z Ewą Zastawniak pracy The Middle-Miocene flora of Wieliczka — revision of J. Zabłocki’s collection („Acta Palaeobotanica” T. 37: 1997 nr 1) dokonała rewizji taksonomicznej okazów flory mioceńskiej Wieliczki, jednej z najważniejszych flor europejskiego miocenu, znajdujących się w zbiorach Muz. Żup Krakowskich. W wykonanych przez siebie rysunkach szczątków kopalnych roślin uwypukliła ich najważniejsze cechy diagnostyczne, przy zachowaniu artystycznej formy, co jest ewenementem w paleokarpologii światowej. Ogółem opublikowała ponad trzydzieści prac w większości dotyczących roślinności trzeciorzędu. Była członkiem Polskiego Tow. Botanicznego, w którym przez kilkanaście lat pełniła funkcję sekretarza Sekcji Paleobotanicznej, a także Ligi Ochrony Przyrody i ZNP. Zmarła 21 III 1995 w Krakowie, została pochowana 23 III na cmentarzu Rakowickim (pas 41 wschodni, po prawej).
W małżeństwie z Andrzejem Środoniem miała Ś. dwoje dzieci (informacje w życiorysie męża).
W dn. 27—28 VI 2000 zorganizowano w Krakowie, poświęconą pamięci Ś-ej i jej męża, sesję naukową „Paleobotanika polska na przełomie wieków”.
Köhler P., Portrety botaników polskich, „Wiad. Botaniczne” T. 54: 2010 nr 3/4 s. 49; — Köhler P., Zastawniak E., Leksykon botaników polskich, „Wiad. Botaniczne” T. 53: 2009 nr 3/4 s. 132—6; Nowak M., Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk (1953—2003). T. 2: Bibliografia, Kr. 2003; Ochyra R. i in., Bibliography of the W. Szafer Institute of Botany Polish Academy of Sciences (1953—2012), Kr. 2013; — Krajewska K., Sesja naukowa poświęcona pamięci prof. Andrzeja Środonia i prof. Marii Łańcuckiej-Środoniowej „Paleobotanika polska na przełomie wieków” (Kraków, 27—28 czerwca 2000), „Wiad. Botaniczne” T. 45: 2001 nr 1/2 s. 75; Stuchlik L., Profesor Andrzej Środoń i profesor Maria Łańcucka-Środoniowa w życiu Zakładu Paleobotaniki Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk, w: Paleobotanika na przełomie wieków, Red. E. Zastawniak, Kr. 2003 s. 9—17 (fot.); Stuchlik L., Zastawniak-Birkenmajer E., Zakład Paleobotaniki, w: Historia badań i rozwoju Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk (1953—2012), Red. B. Godzik, K. Wołowski, Kr. 2013 s. 229—64; Zastawniak E., Eightieth anniversary of Professor Maria Łańcucka-Środoniowa birthday, „Acta Palaeobotanica” T. 33: 1993 nr 1 s. 9—15 (bibliogr. prac, fot.); taż, 80 rocznica urodzin profesor Marii Łańcuckiej-Środoniowej, „Wiad. Botaniczne” T. 37: 1993 nr 1/2 s. 131—4; Zastawniak E., Köhler P., Polskie badania paleobotaniczne trzeciorzędu, „Botanical Guidebooks” T. 25: 2001 s. 85—8 (fot.); — Szafer W., Wspomnienia przyrodnika, Wr. 1973; — „Dzien. Urzęd. Min. Szkolnictwa Wyższego” 1966 nr z 10 XI poz. 136; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1995: „Dzien. Pol.” nr 70, 71, „Wiad. Botaniczne” T. 39 nr 3/4 s. 84—5 (E. Zastawniak, fot.); — Arch. UJ: sygn. KM 56, S II 524 nr 10564, S III 246, WMP 171; Inst. Botaniki PAN w Kr.: Teczka osobowa.
Piotr Köhler